Początki kształtowania się tożsamości ukraińskiej
W minionym stuleciu wiedza o tym, że język i kultura prawosławnych mieszkańców Północnego Podlasia należą do ukraińskiego kręgu kulturowego, nie funkcjonowała w szerokiej świadomości społecznej. Przeciwnie, upowszechniano przekonanie, że cała ludność prawosławna ówczesnego województwa białostockiego to ludność białoruska, a więc i język ludzi mieszkających nad Bugiem i Narwią to gwary białoruskie. Równolegle następował proces polonizacji miejscowej ludności oraz odchodzenie od używania w codziennych kontaktach różnorodnych gwar ukraińskich.
Oczywiście były jednostki, które odnajdywały swoją przynależność etniczną i kulturową oraz miały tożsamość ukraińską. Można również wskazać na pewne przejawy nowoczesnego ukraińskiego życia kulturalnego, jak działalność teatru w Klejnikach na początku XX w. czy grupy teatralnej w Kleszczelach w latach 40., które wystawiały sztuki teatralne w języku ukraińskim.
Ważnym faktem była działalność w latach 50-60. XX w. koła Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Kleszczelach. Powstało ono 2 czerwca 1957 roku i miało odegrało dużą rolę w rozwoju ukraińskiego życia narodowego w okresie powojennym. Działały przy nim biblioteka, chór i grupa teatralna, zorganizowano także nauczanie języka ukraińskiego w miejscowej szkole.
Koło UTSK w Kleszczelach przestało istnieć po naciskach ze strony władz oraz działaczy białoruskich, próbujących przekonać, że w miasteczku nie ma Ukraińców.
W okresie po II wojnie światowej pojawiały się także publikacje wierszy pisanych miejscowymi gwarami ukraińskimi. Gwarą pisał m.in. Bazyli Białokozowicz (1899-1981) z Widowa, a jego wiersze od 1957 roku ukazywały się na łamach tygodnika ukraińskiego „Nasze Słowo”.
Ruch ukraiński w latach 80. XX w.
Nową epokę otworzyło powstanie młodego ruchu ukraińskiego na Północnym Podlasiu na początku lat 80. XX w. Właśnie wtedy ukształtowała się grupa studentów i młodej inteligencji, która zrozumiała, że jej język i kultura to element tradycji ukraińskiej, i w taki sposób doszła do ukraińskiej świadomości narodowej. Działalność młodego ruchu ukraińskiego przybierała różne formy: rajdy turystyczne, koncerty ukraińskie, spotkania z młodzieżą, praca na rzecz zachowania dziedzictwa materialnego (skanseny), działalność wydawnicza.
Ważnym zjawiskiem było pojawienie się grupy poetów, którzy pisali miejscowymi gwarami ukraińskimi. Zaczął się ukazywać almanach literacki „Nasz Hołos”.
W 1984 r. odrodziło się koło UTSK w Kleszczelach. Trzy lata później, w 1987 roku, powstało koło w Kuzawie / Czeremsze. W drugiej połowie lat 80. XX w. powołano do życia także koła Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Bielsku Podlaskim, Białymstoku i Hajnówce. Pod koniec lat 80. na Podlasiu działało łącznie 5 kół UTSK
Nowe możliwości pojawiły się, gdy Polska stała się państwem demokratycznym. W pierwszych wyborach samorządowych młody ruch ukraiński na Podlasiu wprowadził swoich przedstawicieli do lokalnych samorządów. Zaczęły odbywać się liczne koncerty ukraińskie w podlaskich wsiach, a od 1991 r. także festiwale kultury ukraińskiej.
W 1991 r. powstał Podlaski Oddział Związku Ukraińców w Polsce, do którego weszło pięć podlaskich kół tej organizacji (wcześniej UTSK). W tymże roku ukazał się pierwszy numer ukraińskiego pisma Podlasia „Nad Buhom i Narwoju” oraz pojawiły się audycje ukraińskie w Radiu Białystok.
