Po likwidacji jedynego koła Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, które istniało w Kleszczelach, do połowy lat 80. XX wieku na Północnym Podlasiu nie działały żadne organizacje ukraińskie. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać, gdy w połowie lat 80. odbudowano struktury Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, w czasach Polski Ludowej jedynej organizacji ukraińskiej w państwie.
UTSK na przełomie lat 1989/1990 przekształciło się w Związek Ukraińców w Polsce. Na pierwszym zjeździe ZUwP do Rady Głównej tej organizacji weszło aż pięciu przedstawicieli z Północnego Podlasia, a Eugeniusz Ryżyk został członkiem Zarządu Głównego organizacji.
Na początku lat 90. XX w. na Podlasiu istniało już 5 kół ZUwP: w Kleszczelach, Czeremsze, Bielsku Podlaskim, Hajnówce i Białymstoku.
Ważnym wydarzeniem w historii ruchu ukraińskiego na Podlasiu było powstanie Podlaskiego Oddziału Związku Ukraińców w Polsce w grudniu 1990 r. Po raz pierwszy w historii stworzono regionalną ukraińską strukturę organizacyjną na Północnym Podlasiu.
Decyzję o powołaniu oddziału podjęto na wniosek działaczy z Podlasia na posiedzeniu Rady Głównej ZUwP 30 września 1990 r. Oddział miał obejmować obszar między Bugiem i Narwią i weszły do niego wszystkie podlaskie oddziały ZUwP.
Konferencja Założycielska Podlaskiego Oddziału Związku Ukraińców w Polsce odbyła się 23 grudnia 1990 r. przy ul. Widowskiej w Bielsku Podlaskim. Zaprezentowano na niej referat programowy, który przygotowali członkowie Rady Głównej ZUwP z Północnego Podlasia: Jan Kiryziuk, Grzegorz Kuprianowicz i Eugeniusz Ryżyk. Jego tekst prezentuje spojrzenie podlaskich Ukraińców na własną historię i kulturę, zarysowuje też genezę ukraińskiego odrodzenia na Północnym Podlasiu do początku lat 90. XX wieku. Na konferencji przyjęto też uchwały. Został również wybrany zarząd Oddziału Podlaskiego ZUwP, Rada Oddziału i Komisja Rewizyjna oddziału. Przewodniczącym oddziału został podlaski poeta i działacz Jan Kiryziuk, sekretarzem – Eugeniusz Ryżyk.
Związek Ukraińców Podlasia
Nowy etap w historii odrodzenia ukraińskiego na Północnym Podlasiu rozpoczął 1992 rok, gdy podjęto decyzję o organizacji życia społeczności ukraińskiej regionu we własnej organizacji.
Związek Ukraińców Podlasia powstał 22 marca 1992 r. w Bielsku Podlaskim. Na zebraniu założycielskim podjęto decyzję o powstaniu nowej organizacji oraz uchwalono Statut, według którego: „Związek Ukraińców Podlasia (…) jest organizacją społeczności ukraińskiej Podlasia, która służy tej społeczności i reprezentuje jej interesy”.
Podczas zebrania założycielskiego wybrano też pierwszy Zarząd Główny Związku.
Weszli do niego:
- Jerzy Ignaciuk – przewodniczący,
- Jan Kiryziuk – zastępca przewodniczącego,
- Grzegorz Kuprianowicz – zastępca przewodniczącego,
- Eugeniusz Ryżyk – sekretarz,
- Aleksander Białokozowicz – skarbnik.
- Członkowie Zarządu:
- Mirosław Korowaj,
- Jerzy Misiejuk,
- Jan Pawluczuk,
- Sławomir Sawczuk,
- Andrzej Sidoruk.
Proces rejestracji organizacji powierzono Komitetowi Założycielskiemu, w skład którego weszli: Jan Kiryziuk, Jerzy Misiejuk, Jan Pawluczuk. ZUP został oficjalnie zarejestrowany przez Sąd Wojewódzki w Białymstoku 2 czerwca 1992 r.
Lata 90. XX w. to czas dynamicznej aktywności i rozwoju Związku Ukraińców Podlasia. W 1991 roku ukazał się pierwszy numer ukraińskiego pisma Podlasia „Nad Buhom i Narwoju” oraz pojawiły się audycje ukraińskie w Radiu Białystok. W tym samym roku odbył się pierwszy festiwal kultury ukraińskiej Podlasia w Mielniku nad Bugiem, a także powstał zespół folklorystyczny „Rodyna” z Dubiażyna. Młody ruch ukraiński na Podlasiu zaczął wprowadzać swoich przedstawicieli do lokalnych samorządów.
W 1994 roku zorganizowano nauczanie języka ukraińskiego w Szkole Podstawowej nr 4 w Bielsku Podlaskim. Następnie lekcje języka ukraińskiego zorganizowano m.in. w Przedszkolu nr 9 w Bielsku Podlaskim, Szkole Podstawowej w Czeremsze, a także w Białymstoku.
Ważnym momentem w działalności Związku Ukraińców Podlasia było powstanie zespołów dziecięco-młodzieżowych: „Ranku” w Bielsku Podlaskim w 1995 roku i „Hiłoczki” w Czeremsze w 1996 roku. W 1996 roku w Ploskach nad Narwią zainicjowano festiwal „Na Iwana, na Kupała”, który w 1998 roku został przeniesiony do Dubicz Cerkiewnych.
Działalność Związku Ukraińców Podlasia
Dziś Związek Ukraińców Podlasia prowadzi szeroką działalność społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą oraz wydawniczą. Jest to główny inicjator i organizator przedsięwzięć o charakterze kulturalnym, które wpisały się już na stałe w kalendarz imprez w regionie. Wśród najważniejszych z nich można wymienić takie festiwale, koncerty i konkursy, jak: „Dżereła – ukraińskie tradycje i transformacje” w Czeremsze, „Na Iwana, na Kupała” w Dubiczach Cerkiewnych, Festiwal Kultury Ukraińskiej na Podlasiu „Podlaska Jesień”, organizowany m.in. w Bielsku Podlaskim, Białymstoku, Siemiatyczach i Hajnówce, Konkurs Piosenki Ukraińskiej „Z Pidlaśkoji Krynyci” w Bielsku Podlaskim i wiele innych. Imprezy te rokrocznie gromadzą rzesze wielbicieli kultury ukraińskiej.
Ważnym obszarem działalności Związku Ukraińców Podlasia są działania skierowane do dzieci i młodzieży uczącej się języka ukraińskiego w przedszkolach i szkołach województwa podlaskiego. Najważniejszymi przedsięwzięciami o charakterze edukacyjnym są warsztaty etnograficzne, spotkania z twórcami ludowymi, wycieczki krajoznawcze, konkursy organizowane głównie w ramach projektu „Warsztaty kultury ukraińskiej dla dzieci i młodzieży „U źródeł””. Ponadto Stowarzyszenie od wielu lat organizuje Wojewódzki Konkurs Recytatorski „Ukraińskie Słowo”.
Związek Ukraińców Podlasia prowadzi także działalność wydawniczą. Cyklicznie od wielu lat wydaje dwumiesięcznik „Nad Buhom i Narwoju”. Ponadto w ramach projektów Stowarzyszenia ukazują się liczne publikacje o charakterze książkowym. Dotychczas udało się wydać m.in. tomiki poezji Jana Kiryziuka, Ireny Borowik, Eugenii Żabińskiej, Jerzego Traczuka, Jerzego Hawryluka, monografie historyczne Jerzego Hawryluka i Mikołaja Roszczenki, a także śpiewniki oraz publikacje folklorystyczne.
Związek Ukraińców Podlasia aktywnie wspiera działalność amatorskich zespołów folklorystycznych. W ramach różnorodnych projektów wydaje też kasety oraz płyty wykonawców repertuaru ukraińskiego z Podlasia.
Największa organizacja podlaskich Ukraińców prowadzi aktywną współpracę z wieloma organizacjami oraz instytucjami na Podlasiu i poza nim. To przede wszystkim Towarzystwo Przyjaciół Skansenu w Koźlikach, Towarzystwo Ukraińskie, Podlaski Instytut Naukowy, Stowarzyszenie Dziedzictwo Podlasia i inne. Związek realizuje wiele projektów we współpracy z tymi organizacjami, a także aktywnie włącza się w przedsięwzięcia tych stowarzyszeń. Ponadto współpracuje z ośrodkami kultury, bibliotekami, z placówkami oświatowymi w regionie, w których jest nauczany język ukraiński, jednostkami samorządu terytorialnego, sołectwami, bez których wsparcia trudno byłoby wyobrazić wiele wydarzeń kulturalnych organizowanych na Podlasiu. Od wielu lat realizuje projekty z dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji RP.
