Z historii nauczania języka ukraińskiego na Podlasiu
Nauczanie ojczystego języka ukraińskiego w przedszkolach i szkołach Północnego Podlasia trwa nieprzerwanie od 1994 roku. Jednak już wcześniej na tym terytorium istniały szkoły ukraińskie, a lekcje ojczystego języka Podlasian odbywały się w miejscowych placówkach oświatowych. Historia szkolnictwa ukraińskiego na Północnym Podlasiu to wciąż niedostatecznie zbadana przez badaczy karta ukraińskiej przeszłości regionu.
Według materiałów źródłowych pierwsze szkoły ukraińskie na terytorium zaliczanym obecnie do Północnego Podlasia powstawały już w 1917 r., gdy rozpoczął się proces tworzenia Ukraińskiej Republiki Ludowej. Władza młodego państwa ukraińskiego miała objąć również część terytorium ukraińskojęzycznego między Narwią a Bugiem, które znajdowało się w granicach powiatu brzeskiego i bielskiego guberni grodzieńskiej. Szkoły ukraińskie na tym terytorium zaczęły powstawać jeszcze na kilka miesięcy przed ogłoszeniem niepodległości państwa ukraińskiego. Może to świadczyć o tym, że proces organizacji szkolnictwa ukraińskiego był prawdopodobnie odzwierciedleniem potrzeb samych mieszkańców, a nie rezultatem działań administracyjnych, związanych z budowaniem państwa ukraińskiego.
Wiadomo, że już w grudniu 1917 r. w miasteczku Milejczyce w ówczesnym powiecie brzeskim działała dwuklasowa szkoła ukraińska, w której pracowało dwóch nauczycieli. Jeden z nich urodził się w pobliskiej wsi Rogacze. Szkoła istniała do 1919 r., gdy na terytorium Podlasia wkroczyły polskie wojska, które likwidując dotychczasowe szkoły, otwierały polskie.
Oprócz Milejczyc szkoły ukraińskie funkcjonowały również w dawnych grodach ruskich – Mielniku i Drohiczynie. Ówczesna prasa pisała o „kilku szkołach ukraińskich” na terytorium powiatu bielskiego.
W okresie międzywojennym ukraińskojęzyczna ludność Północnego Podlasia nie miała możliwości nauki w szkołach języka ojczystego, ponieważ było to zabronione przez prawo polskie. Pewne formy nauczania języka ukraińskiego (sobotnie szkoły, kursy ukrainoznawcze, wykłady) prowadzili jedynie byli żołnierze Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, którzy na początku lat 20. XX w. osiedlili się m.in. w Białowieży, Hajnówce i Białymstoku. Wiadomo na przykład, że od 1933 r. w Hajnówce istniało przedszkole dla dzieci ukraińskich. W prasie pojawiła się również informacja o szkole ukraińskiej. Jednak placówki edukacyjne organizowane przez „petlurowców” były nastawione jedynie na naukę dzieci emigrantów ukraińskich, a nie miejscowej ludności ukraińskojęzycznej.
Po wtargnięciu Związku Radzieckiego do Polski we wrześniu 1939 r. Północne Podlasie zostało włączone do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zgodnie z zasadą przyjętą przez władzę radziecką cała miejscowa ludność prawosławna została uznana za Białorusinów, a do szkół wprowadzono język białoruski jako język ojczysty.
W okresie powojennym w realiach Polskiej Republiki Ludowej władza komunistyczna nadal stosowała zasadę, że ukraińskojęzyczna ludność prawosławna Północnego Podlasia to Białorusini. Dzięki temu ukraińskojęzycznych Podlasian nie wysiedlono w ramach akcji „Wisła”. Jednak uwarunkowania polityczne na wiele lat zatrzymały proces kształtowania się ukraińskiej tożsamości narodowej na tym peryferyjnym terytorium ukraińskojęzycznym, a także organizację szkół z ojczystym językiem Podlasian.
Tworzenie sieci szkół, początkowo z białoruskim językiem wykładowym, a z czasem z językiem białoruskim jako przedmiotem dodatkowym, było elementem szerszej polityki. Działania administracyjne spotykały się niejednokrotnie z protestami dyrektorów szkół, rodziców i uczniów, którzy nie chcieli nauczania języka białoruskiego, ponieważ czuli, że w znaczący sposób różni się on od języka, którym posługują się na co dzień. Protestowano m.in. w Bielsku Podlaskim, Milejczycach, Policznej, Wólce Terechowskiej. Były także przypadki, że miejscowa ludność domagała się wprowadzenia nauczania języka ukraińskiego do szkół, ale bez rezultatu.
Jedyną miejscowością na Północnym Podlasiu, gdzie udało się stworzyć ukraińskie struktury organizacyjne oraz wprowadzić nauczanie języka ukraińskiego jako języka ojczystego do szkoły, były Kleszczele. To właśnie w tym miasteczku w 1957 r. powstało koło Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. W 1966 r. dzieci z Kleszczel zaczęły się uczyć w szkole ojczystego języka ukraińskiego. W tym czasie w grzech grupach uczyło się ok. 20 dzieci, a nauczycielem był Aleksander Smolikowski, absolwent Liceum Pedagogicznego w Bartoszycach. Jednak nauczanie, które odbywało się w trudnych warunkach, przetrwało zaledwie półtora roku.
Odrodzenie nauczania języka ukraińskiego
Odrodzenie nauczania języka ukraińskiego w przedszkolach i szkołach Podlasia w latach 90. XX w. było bezpośrednim rezultatem ukraińskiego odrodzenia narodowego w regionie. Rozpoczęło się ono na początku lat 80. w środowisku młodych Podlasian, którzy zrozumieli, że historia, kultura i język Północnego Podlasia to nieodłączny element tradycji ogólnoukraińskiej, a oni sami są Ukraińcami. Rezultatem tego stał się dynamiczny rozwój ukraińskiego życia społeczno-kulturalnego w regionie oraz stopniowe tworzenie ukraińskich struktur organizacyjnych – w latach 80. XX w. na Północnym Podlasiu założono pięć kół Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a już po przemianach demokratycznych w Polsce powstał w 1991 r. Podlaski Oddział Związku Ukraińców w Polsce, który w 1992 r. przekształcił się w oddzielną organizację – Związek Ukraińców Podlasia. Rezultatem ukraińskiego odrodzenia narodowego w regionie stało się wprowadzenie języka ukraińskiego do przedszkoli i szkół regionu.
Nauczanie języka ukraińskiego w placówkach szkolnych Północnego Podlasia zaczęło się odradzać w 1994 r., gdy język ukraiński jako przedmiot wprowadzono do Szkoły Podstawowej nr 4 w Bielsku Podlaskim. Organizacja zajęć stała się możliwa dzięki wysiłkom działaczy Związku Ukraińców Podlasia, którzy aktywnie włączyli się w zbieranie podpisów rodziców, a także wsparciu dyrekcji szkoły. W pierwszym roku nauki w zajęciach brało udział ok. 90 dzieci.
Rok później język ukraiński jako przedmiot pojawił się w Szkole Podstawowej w Czeremsze, w 1996 r. – w Przedszkolu nr 9 „Leśna Polana” w Bielsku Podlaskim, a także w Szkole Podstawowej nr 5 i w Szkole Podstawowej nr 1 w Bielsku Podlaskim. Były także podejmowane próby organizacji nauczania języka ukraińskiego w innych miejscowościach Podlasia. Na przykład w połowie lat 90. XX w. niepowodzeniem zakończyły się próby wprowadzenia języka ukraińskiego jako przedmiotu w szkołach w Milejczycach i Siemichoczach w gminie Nurzec-Stacja.
Dzieci z pierwszych grup uczęszczających na zajęcia języka ukraińskiego w połowie lat 90. XX w. w Czeremsze
Druga połowa lat 90. XX w. była okresem budowania potencjału, tworzenia kadr nauczycielskich, opracowywania formuły zajęć oraz przystosowania programów nauczania do specyfiki Północnego Podlasia. Jednym z większych osiągnięć nauczycieli języka ukraińskiego stało się stworzenie dwóch zespołów folklorystycznych: „Ranku” w Bielsku Podlaskim i „Hiłoczki” w Czeremsze, dzięki którym młodzież kultywuje miejscowe tradycje folklorystyczne oraz rozwija swoje talenty.
Dynamiczny rozwój nauczania języka ukraińskiego jako języka ojczystego w placówkach edukacyjnych regionu w drugiej połowie lat 90. XX w. był związany ze wzbogaceniem propozycji dla dzieci i młodzieży oraz rozwojem różnych form aktywności pozaszkolnej. Wyjątkowo udaną inicjatywą okazało się zwłaszcza wprowadzenie do Przedszkola nr 9 w Bielsku Podlaskim programu „Ku tradycji”, a także opracowanie przez Związek Ukraińców Podlasia programu „Do źródeł”, skierowanego do wszystkich szkół na Podlasiu, w których jest nauczany język ukraiński. Główną ideą tych projektów edukacyjnych jest włączenia w proces nauczania twórców ludowych – nosicieli tradycyjnej gwary podlaskiej oraz miejscowej kultury, a także praktyczna nauka dzieci podlaskich zwyczajów podczas różnego rodzaju spotkań, warsztatów, wycieczek. Różnorodne zajęcia, na których ukraińscy uczniowie uczą się wyplatania koszyków ze słomy, wyszywania, lepienia garnków z gliny, wyklejania gwiazd kolędniczych, pisania pisanek, pieczenia przed świętem Zwiastowania Bogurodzicy „bocianich łap”, weselnego korowaja, pierników czy robienia „lalek-motanek”, odbywają się wszędzie tam, gdzie są zorganizowane zajęcia języka ukraińskiego. Od lat cieszą się one dużym zainteresowaniem wśród dzieci i młodzieży.
Nauczanie języka ukraińskiego w nowym tysiącleciu
Kolejny etap w organizacji nauczania języka ukraińskiego na Podlasiu to początek nowego tysiąclecia. W 2003 r. język ukraiński pojawił się jako przedmiot w Zespole Szkół im. Ziemi Orlańskiej w Orli. W tym samym roku powstał międzyszkolny punkt nauczania przy Szkole Podstawowej nr 12 w Białymstoku (z czasem został przeniesiony do Gimnazjum nr 2, które po likwidacji gimnazjów przekształcono w Szkołę Podstawową nr 9 w Białymstoku). Dla lata później, w 2005 r., języka ukraińskiego zaczęli się uczyć licealiści w I Liceum Ogólnokształcącym im. T. Kościuszki w Bielsku Podlaskim.
Kolejne lata przyniosły nowe inicjatywy, związane z nauczaniem języka ukraińskiego, które pokazały, że w regionie przez cały czas jest niewykorzystany potencjał. W 2008 r. zajęcia języka ukraińskiego zorganizowano w Niepublicznej Szkole Podstawowej św. Cyryla i Metodego w Białymstoku, jedynej w owym czasie prawosławnej placówce edukacyjnej w Polsce (następnie był to Zespół Szkół Niepublicznych, obecnie znów jest to Niepubliczna Szkoła Podstawowa św. Cyryla i Metodego w Białymstoku). Zajęcia w tzw. szkole prawosławnej zorganizowano na prośbę jednego rodzica, który chciał, aby jego dziecko uczyło się języka ukraińskiego. W 2009 r. w Czeremsze, oprócz dzieci ze szkoły podstawowej, języka ukraińskiego zaczęli się uczyć gimnazjaliści.
Ważne dla podniesienia znaczenia nauczania języka ukraińskiego jako języka ojczystego w regionie miała organizacja w 2011 r. oddzielnych klas ukraińskich w Zespole Szkół im. A. Mickiewicza w Bielsku Podlaskim, na który po reformie szkolnej w 1999 r. oraz wprowadzeniu gimnazjum przekształcono Szkołę Podstawową nr 4 w Bielsku Podlaskim. Pomysł zorganizowania oddzielnych klas ukraińskich spotkał się z nieprzychylnym odzewem ze strony samorządu lokalnego, który nie chciał się zgodzić na oddzielne klasy ukraińskie, mimo że były spełnione wszystkie warunki związane z organizacją takich klas. Działania władz Bielska Podlaskiego były niezgodne z obowiązującymi przepisami, dlatego też ostatecznie – dzięki staraniom przedstawicieli Związku Ukraińców Podlasia – powstały odziały z językiem ukraińskim.
Ostatnie lata to rozwój różnych form nauczania języka ukraińskiego w stolicy województwa podlaskiego. W 2013 r. przy Przedszkolu Samorządowym nr 26 Integracyjnym w Białymstoku powstał punkt międzyprzedszkolny, w którym zorganizowano najpierw jedną, a następnie drugą grupę popołudniową. Z kolei w lutym 2019 r. języka ukraińskiego zaczęli się uczyć przedszkolacy w Przedszkolu Niepublicznym „Aniołki”, które działa przy Parafii Prawosławnej Świętego Ducha w Białymstoku. W 2018 r. w Centrum Edukacji Nauczycieli w Białymstoku rozpoczął pracę pierwszy w historii nauczania języka ukraińskiego w województwie podlaskim metodyk języka ukraińskiego.
W ciągu lat w Białymstoku pojawiały się także inicjatywy związane z nauczaniem języka ukraińskiego jako języka obcego. Przez kilkanaście lat, do 2013 r., języka ukraińskiego (do wyboru z językiem białoruskim) uczyli się studenci filologii rosyjskiej na Uniwersytecie w Białymstoku. Istniał również t.zw. lektorat otwarty dla studentów innych kierunków, którzy chcieli uczyć się języka ukraińskiego.
W latach 2011-2013 przy Centrum Wspierania Organizacji Pozarządowych w Białymstoku były organizowane zajęcia języka ukraińskiego dla dorosłych. Z kolei w 2018 r. z inicjatywy dyrekcji język ukraiński jako język obcy pojawił się jako przedmiot w Szkole Podstawowej nr 9 w Białymstoku, przy której istniał już międzyszkolny punkt nauczania języka ukraińskiego.
Pomimo dużego zaangażowania ukraińskich aktywistów, nauczycieli, rodziców oraz zainteresowanych uczniów nie wszystkie inicjatywy związane z organizacją nauczania języka ukraińskiego zakończyły się powodzeniem. Nie udało się zorganizować lekcji języka ukraińskiego w Szkole Podstawowej w Augustowie koło Bielska Podlaskiego. Ponadto po kilku latach zlikwidowano nauczanie języka ukraińskiego w Zespole Szkół im. Ziemi Orlańskiej w Orli oraz w I Liceum Ogólnokształcącym im. T. Kościuszki w Bielsku Podlaskim, a także t.zw. lektorat języka ukraińskiego dla rusycystów na Uniwersytecie w Białymstoku.
Stan aktualny
Obecnie w województwie podlaskim zajęcia języka ukraińskiego są prowadzone w Bielsku Podlaskim, Czeremsze i Białymstoku. Są one zorganizowane w takich placówkach edukacyjnych, jak:
- Przedszkole nr 9 „Leśna Polana” w Bielsku Podlaskim,
- Szkoła Podstawowa im. A. Mickiewicza w Bielsku Podlaskim (oddzielne klasy ukraińskie z nauczaniem języka ukraińskiego),
- Zespół Szkolno-Przedszkolny w Czeremsze,
- Niepubliczna Szkoła Podstawowa św. Cyryla i Metodego w Białymstoku,
- Samorządowe Przedszkole nr 26 Integracyjne w Białymstoku (grupy międzyprzedszkolne),
- Szkoła Podstawowa nr 9 w Białymstoku (grupy międzyklasowe).
Aktualnie języka ukraińskiego w województwie podlaskim uczy się ok. 430 dzieci i młodzieży.
