Władysław Kuraszkiewicz
Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej, str. 75, Warszawa 1963, Państwowe Wydawnictwo Naukowe
C. Osobliwości narzeczy języka białoruskiego
1. Akanie silne wobec dysymilatywnego. 2. Dyftongi uo, ie w gwarach południowych. 3. Zaimki hety, hetaki wobec h’etat, letat. 4. Formy jon nas’le wobec jon nas’lec’ w 3. os. 1. poj. 5. Formy 1. os. 1. mn. naslom wobec naslom. 6. Miejsc. 1. poj. na -ym, -im, wobec -om, -uom. 7. Liczebniki 've, vlob’e albo dva, vloba przy rzeczownikach nija- kich. 8. Połączenie jon jos’c’. 9. Wymowa ou zamiast au, np. trouka. 10. Zmiana y na upo wargowych 11. Wymowa sa zamiast s’a. 12. Formy mianownika 1. mn., np. panye, lasye. 13. Cokanie. 14. Formy narzędnika 1. mn., np. z ruk am. 15. Końcówka -ej w formach typu adnej babej.
W języku białoruskim wyodrębniają się dwa narzecza: północno-wschodnie i południowo-zachodnie. Pas gwar przejściowych idzie przez Wilno – Mińsk – Rohaczew Homel. Narzecze północno-wschodnie nawiązuje do gwar rosyjskich szerokim pasem gwar przejściowych: na północy do narzecza północnorosyjskiego, pskowskiego, a na wschodzie do narzecza południoworosyjskiego, kursko-orłowskiego. Narzecze południowo-zachodnie nawiązuje do gwar północnoukraińskich pasem gwar przejściowych wzdłuż Prypeci. Pas ten jest najszerszy na zachodzie: Pružany – Wołkowysk – Słonim. Już z tego układu widać, że narzecza białoruskie stanowią naturalny, odwieczny pomost między ukraińskimi i rosyjskimi. Mają one jednak niektóre właściwości swoiste i szczególne.
1. Podstawą podziału na północno-wschodnie i południowo-zachodnie narzecze stanowi przede wszystkim rozmaity stopień rozwoju akania i jakania. W narzeczu północno-wschodnim na wschód od Mohilowa i Połocka istnieje akanie dysymilatywne swoistego typu białoruskiego (por. str. 58). Mianowicie w sylabie przedakcentowej zamiast samogłosek a, o, e wymawia się jednakowe a krótkie, o ile pod akcentem nie jest a, np. pamli pomiędzy’, naslu 'niose’, halasly 'glosy’, paz’let 'podzial’, 'arlewna 'wies’, vazok 'wózek’, pas ok 'piasek’, b’arloza brzoza’, v s’alle 'w siole’, v z’arnle 'w ziarnie’, ulat’lela 'uleciala’, na vaslle 'na wiośle’. O ile zaś pod akcentem jest a, wówczas w sylabie przedakcentowej zamiast samogłosek a, o, e wymawia się skrócone głoski i lub y, np. vyd a 'woda’, pit a 'pięta’, cynla 'cena’, ščob’itlać szczebiotac, holyola 'głowa’, nista 'niosla’, pikla 'piekla’, rika 'rzeka’, primaja 'prosta’, vz’il a 'wzięla’, hlid’ at 'patrza’, visna 'wiosna’, s’istrla 'siostra’, b’ida 'bieda’. Wskutek tego w odmianie tego samego wyrazu zachodzą wymiany, np. vydavady 'woda’, s’istra s’astry 'siostra’, kysla-kasly 'kosa’, visnla-vasnly 'wiosna’, nyha – nahli 'noga’. Natomiast w narzeczu południowo-zachodnim procesu dysymilacji nie ma i występuje tu akanie typu silnego. Jest ono jednak najczęściej słabsze niż trafiające się we wschodnich, tambowskich gwarach narzecza południoworosyjskiego, bo niekiedy nie akcentowane o, e utrzymuje się bez zmiany, szczególnie w sylabach poakcentowych lub niebezpośrednio przedakcentowych, albo też w niektórych końcówkach zamiast o wymawia się u, np. zolatoja, butoha białego’, povodam 'powodem’. paxodom pochodem’, z’elonaho, u našum, pad hruškuj, u novuj xac’i, pared m’atkuju itp. W pasie gwar przejściowych do północnoukraińskich pojawiają się ledwie mniej lub więcej wyraźne ślady akania, np. pod Zabludowem znacznie częstsze są przykłady typu povietre, s’nedane, potklova, pud bahno niż z akaniem, np. spadnica, saxla, radila. W języku literackim jest akanie silne, tj. podobne do typu gwarowego południowego, więc pisze się i mówi np. 'szczebiotać’, yan a 'cena’,…
Załączniki
| Plik | Wielkość pliku |
|---|---|
osobliwosci narzeczy j bialr - zarys dialektologii wschodnioslowianskiej
|
696 KB |